Υπόθεση Αυτοέκδοση: Εκδημοκρατισμός ή υπονόμευση της συγγραφής και της ανάγνωσης;

Παναγιώτης Κάπος

Στο διεθνές εκδοτικό περιβάλλον συντελούνται ραγδαίες αλλαγές που οφείλονται τόσο στον αυξανόμενο συγκεντρωτισμό (συγχωνεύσεις και εξαγορές), στην ενσωμάτωση των νέων Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών (ΤΠΕ) όσο και στην εντατική χρήση του εργαλείου της ψηφιοποίησης. Κατά συνέπεια, αναδύονται ζητήματα όπως: αλλαγές στην παραγωγή του βιβλίου, για παράδειγμα νέες μορφές βιβλίου (ηλεκτρονικό βιβλίο), μεταβολές στα κανάλια διανομής, προώθησης και πώλησής του, εναλλακτικά εκδοτικά μοντέλα (ηλεκτρονική αυτοέκδοση), νέες αναγνωστικές πρακτικές και καινοτόμες μορφές δημιουργίας αφηγηματικού περιεχομένου. Από την άλλη πλευρά, στον εκδοτικό χώρο υπεισέρχονται νέοι παίκτες όπως τεχνολογικές εταιρείες αιχμής, εταιρείες τηλεπικοινωνιών, νεοσύστατες ψηφιακές εκδοτικές επιχειρήσεις και χιλιάδες ανεξάρτητοι συγγραφείς επιλέγοντας το μοντέλο της έντυπης ή ηλεκτρονικής αυτοέκδοσης.

Αλλά τι είναι στην ουσία η αυτοέκδοση; Ο συγγραφέας γίνεται ο εκδότης του βιβλίου του. Γράφει, διορθώνει, επιμελείται, κυκλοφορεί, διανέμει, προωθεί, διαφημίζει, πουλά. Αναλαμβάνει όλη τη διαδικασία είτε μόνος του, είτε με εξωτερικούς συνεργάτες ή εταιρείες αυτοέκδοσης που ουσιαστικά αναλαμβάνουν τις υπηρεσίες που κάνει ένας παραδοσιακός εκδότης: διόρθωση, επιμέλεια, εξώφυλλο, σελιδοποίηση, μετατροπή του συγγραφικού έργο σε έντυπο ή σε ηλεκτρονικό βιβλίο, επιλογή καναλιού διανομής και πώληση (π.χ. φυσικά ή ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία) και τέλος επιλογή των πρακτικών προώθησης. Στην περίπτωση αυτή ο συγγραφέας διατηρεί την κυριότητα του έργου του και το μεγαλύτερο μερίδιο από τις πωλήσεις έχοντας όμως καταβάλει τα έξοδα εκτύπωσης και των επιμέρους εκδοτικών διαδικασιών.

Μεγάλη άνθηση ιδίως στο εξωτερικό γνωρίζει το μοντέλο της ηλεκτρονικής αυτοέκδοσης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι συγγραφείς που εκδίδουν ένα βιβλίο χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες με βάση το εκδοτικό μοντέλο που επιλέγουν: παραδοσιακοί, αυτοεκδιδούμενοι και υβριδικοί (μεικτό μοντέλο: παραδοσιακό και αυτοέκδοση). Έτσι, οι συγγραφείς που δραστηριοποιούνται με το μοντέλο της έντυπης ή ηλεκτρονικής αυτοέκδοσης αλλά και οι εταιρείες που προσφέρουν τα εργαλεία για να καταστεί η αυτοέκδοση εφικτή ουσιαστικά δραστηριοποιούνται σε ένα εναλλακτικό επιχειρηματικό μοντέλο που παγκοσμίως έχει τεράστια ανάπτυξη αλλά και στην Ελλάδα σταδιακά εξαπλώνεται ως μια εναλλακτική εκδοτική επιλογή και μια νέα μορφή επιχειρηματικότητας καθώς ήδη στο εξωτερικό οι πετυχημένοι συγγραφείς που ασχολούνται κυρίως με το μοντέλο της ηλεκτρονικής αυτοέκδοσης ονομάζονται authorpreneurs (συγγραφείς – επιχειρηματίες). Κατά συνέπεια, ανατρέπεται το παραδοσιακό μοντέλο που για αιώνες βασιζόταν αποκλειστικά στη διαμεσολάβηση του εκδότη για να φτάσει ένα βιβλίο από τον συγγραφέα στον αναγνώστη.

Στην πραγματικότητα κατά την προ-ψηφιακή εποχή το μοντέλο της αυτοέκδοσης ήταν υπαρκτό αλλά εξαιρετικά δαπανηρό ενώ ήταν και έντονα στιγματισμένο καθώς οι δημιουργοί και τα έργα τους θεωρούνταν κατώτερης ποιοτικής στάθμης. Όμως, με την ψηφιοποίηση και με το μοντέλο Print on Demand (POD) – εκτύπωση κατ’ απαίτηση, το οποίο αποτελεί μια γρήγορη και ευέλικτη διαδικασία για την έκδοση βιβλίων σε ψηφιακή ή συμβατική μορφή, μειώθηκε δραστικά το κόστος εκτύπωσης, αυξήθηκε ο ρυθμός παράδοσης του βιβλίου στον τελικό αποδέκτη ενώ αναβαθμίστηκε και το κύρος της αυτοέκδοσης.

Το βασικότερο ζήτημα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι συγγραφείς που δραστηριοποιούνταν με το μοντέλο της έντυπης αυτοέκδοσης ήταν η διανομή και πώληση των βιβλίων τους. Αυτό φαίνεται να επιλύεται οριστικά στον ψηφιακό κόσμο καθώς μια πληθώρα από πλατφόρμες καθιστούν την αυτοέκδοση μια απλή διαδικασία: Lightning Source, CreateSpace, BookBaby, Lulu, Smashwords, Blurb, Pubslush. Blue Ash, Inkshares κ.ά. Ουσιαστικά, ο συγγραφέας μπορεί να μορφοποιεί το ηλεκτρονικό του βιβλίο, να το ανεβάζει, να το διανέμει, να το πουλά ακόμα και να ζητά χρηματοδότηση από το πλήθος (crowdfunding) ή να αγοράζει εκδοτικές υπηρεσίες.

Ποιες είναι, όμως, οι τάσεις και οι πρακτικές της αυτοέκδοσης στον παγκόσμιο εκδοτικό χώρο; Σύμφωνα με τον επίσημο πάροχο ISBN για τις Ηνωμένες Πολιτείες Bowker, ο αριθμός των τίτλων που εκδόθηκαν με το μοντέλο της αυτοέκδοσης το 2012 έφθασαν περίπου τις 391.000. Εμφανίζονται αυξημένοι κατά 59% σε σχέση με το 2011 και 422% σε σχέση με το 2007. Επίσης, τα ηλεκτρονικά βιβλία καταλαμβάνουν πλέον το 40% των ISBN που εκδόθηκαν με το μοντέλο της αυτοέκδοσης το 2012 ενώ το 2007 καταλάμβαναν το 11%. Μάλιστα, για το 2013 σύμφωνα με έρευνα του Bowker, όπως αναφέρεται στο ενημερωτικό τεύχος του ηλεκτρονικού περιοδικού Publishing Perspectives για τη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Φραγκφούρτης, τα βιβλία που εκδίδονται με το μοντέλο της αυτοέκδοσης καταλαμβάνουν περίπου το 4,5% του συνόλου της βιβλιαγοράς ενώ ανεβαίνουν στο 15% όταν αναφερόμαστε στην αγορά των ηλεκτρονικών βιβλίων.

Τέλος, παγκοσμίως διενεργούνται συνεχώς έρευνες για να αποτυπώσουν την κατάσταση που δημιουργείται με αυτό το δυναμικά αναδυόμενο εκδοτικό μοντέλο του 21ου αιώνα. Ενδεικτικά μελετώνται: οι λόγοι επιλογής από τους συγγραφείς του μοντέλου αυτού, ο βαθμός ικανοποίησης της εκδοτικής τους εμπειρίας, οι κατηγορίες και οι τιμές των βιβλίων αυτών, τα ποσοστά κέρδους, τα συγγραφικά δικαιώματα και τα συγγραφικά κέρδη. Παράλληλα, γίνονται συγκρίσεις με τα άλλα εκδοτικά μοντέλα όπως είναι το παραδοσιακό και το υβριδικό (μεικτό) ενώ αναφέρονται ιστορίες επιτυχίας και καλές πρακτικές συγγραφέων, όπως των: Amanda Hocking, John Locke και της πασίγνωστης με την τριλογία «Πενήντα αποχρώσεις του γκρι» E.L. James. Ουσιαστικά, γεννιέται ένας παράλληλος νέος κόσμος που δραστηριοποιείται με το μοντέλο της αυτοέκδοσης: συγγραφείς, οργανισμοί, «εκδότες», φορείς, βραβεία, κ.λπ. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι ενώ οι περισσότεροι ξεκινούν με το μοντέλο της αυτοέκδοσης τελικά υπογράφουν συμβόλαια με παραδοσιακούς εκδοτικούς οίκους καθώς όπως φαίνεται η τεχνογνωσία τους παραμένει αξεπέραστη. Επιπρόσθετα, στη συνείδηση όλων των εμπλεκομένων στην εκδοτική βιομηχανία είναι εμφανές ότι η σφραγίδα πιστοποίησης και καταξίωσης παρέχεται από την παραδοσιακή πλευρά των εκδόσεων.

Τι συμβαίνει στα καθ’ ημάς, στην ελληνική εκδοτική πραγματικότητα; Παγκοσμίως η τάση υιοθέτησης του μοντέλου της αυτοέκδοσης είναι διαρκώς αυξανόμενη. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε ότι φαίνεται να συμβαίνει και στην Ελλάδα παρά τη σημαντική έλλειψη ερευνητικών δεδομένων. Στη χώρα μας εντοπίζονται χιλιάδες συγγραφείς που έχουν εκδώσει κάποιο βιβλίο τους (έντυπα ή ηλεκτρονικά) με το μοντέλο της αυτοέκδοσης. Σύμφωνα με εν εξελίξει έρευνα στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής του Παναγιώτη Κάπου, τα πρώτα αποτελέσματα δείχνουν πως το μοντέλο αυτό βρίσκεται σε ανοδική τάση. Έχουν εντοπιστεί χιλιάδες μεμονωμένοι συγγραφείς που δραστηριοποιούνται μέσω της αυτοέκδοσης ιδίως την πενταετία 2009-2013 ενώ από την άλλη πλευρά, έχουν έρθει στο προσκήνιο αρκετές νεοσύστατες εκδοτικές εταιρείες που προσφέρουν υπηρεσίες αυτοέκδοσης στους συγγραφείς ή αναλαμβάνουν οι ίδιες εν είδει εκδότη να διαμεσολαβήσουν ανάμεσα στον συγγραφέα και στον τελικό αποδέκτη προσφέροντας επί πληρωμή διάφορα εκδοτικά πακέτα.

Τέλος, πολλοί παραδοσιακοί εκδοτικοί οίκοι, συζητούν οικονομικά την έκδοση οποιουδήποτε βιβλίου με οικονομική συνεισφορά του συγγραφέα. Δραστηριοποιούνται δηλαδή σ’ ένα μεικτό μοντέλο ανάλογα με την περίπτωση: παραδοσιακό και αυτοέκδοση (έντυπη και ηλεκτρονική). Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό πως σε έρευνα του Παναγιώτη Κάπου στην 11η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης που αφορούσε την ελληνική εκδοτική πραγματικότητα, το 6,8% των εκδοτών που έλαβαν μέρος στην Έκθεση δραστηριοποιείται αποκλειστικά στο μοντέλο της αυτοέκδοσης ενώ το 31,5% δηλώνει μεικτό τύπο δραστηριοποίησης. Επίσης, το 34,2% απάντησε ότι θεωρεί την ανάπτυξη των φαινομένων της ηλεκτρονικής αυτοέκδοσης και εκτύπωσης κατά απαίτηση ως απειλή για τους παραδοσιακούς εκδότες ενώ το 54,8% δεν έχει αυτή την αντίληψη.

Το μοντέλο της αυτοέκδοσης ενέχει σωρεία πλεονεκτημάτων αλλά και μειονεκτημάτων για τους συγγραφείς και κατ’ επέκταση για τους αναγνώστες. Οι Guy Kawasaki & Shawn Welch δημοσίευσαν ένα μανιφέστο που απαριθμεί τα θετικά και τα αρνητικά της αυτοέκδοσης. Σταχυολογώ τα εξής:

α) εκδημοκρατισμός των εκδόσεων, αφού ο καθένας μ’ έναν υπολογιστή και με έναν κειμενογράφο μπορεί να εκδώσει ένα βιβλίο ενώ οποιοσδήποτε μ’ έναν υπολογιστή, ταμπλέτα ή κινητό τηλέφωνο μπορεί να διαβάσει ένα βιβλίο,

β) από-διαμεσολάβηση, με την έννοια ότι η διανομή βιβλίων από τους συγγραφείς στους αναγνώστες είναι πιο άμεση, εύκολη και οικονομική από ποτέ,

γ) έλεγχος περιεχομένου και σχεδιασμού από τον συγγραφέα,

δ) μακροβιότητα και αέναη κυκλοφορία των βιβλίων (print on demand),

ε) μεγαλύτερα ποσοστά κέρδους για τους συγγραφείς κ.λπ.

Φυσικά, πολλοί διατυπώνουν την άποψη ότι η αυτοέκδοση αντίκειται στην εκδοτική ηθική καθώς δεν γίνεται αποδεκτό το γεγονός ότι ο συγγραφέας πληρώνει για την έκδοση του έργου του. Το ζήτημα αυτό, βέβαια, σηκώνει μεγάλη συζήτηση από τη στιγμή που παραδοσιακοί εκδότες υιοθετούν την πρακτική αυτή ζητώντας από τους συγγραφείς να συνεισφέρουν οικονομικά για τα τυπογραφικά έξοδα και να αγοράσουν δεκάδες αντίτυπα του δικού τους βιβλίου επιμερίζοντας το εκδοτικό ρίσκο.

Είναι γεγονός πως οι παραδοσιακοί εκδοτικοί οίκοι αντιμετωπίζουν πολλές προκλήσεις που οφείλονται σε οικονομικούς, κοινωνικούς και τεχνολογικούς παράγοντες. Πολλές φορές διστάζουν να εκδώσουν βιβλία με διαφορετικό από τα συνηθισμένα περιεχόμενο με συνέπεια να μην επιτελούν πλήρως τον εκδοτικό τους ρόλο παρέχοντας στους αναγνώστες πολυμορφικό και εναλλακτικό περιεχόμενο. Στη σύγχρονη εποχή ο ρόλος των παραδοσιακών εκδοτών ως πυλωρών της πληροφορίας με την έννοια της επιλογής, επεξεργασίας και διακίνησής της αμφισβητείται έντονα από τα νέα εκδοτικά μοντέλα και τον εκδημοκρατισμό της συγγραφής και της έκδοσης βιβλίων. Έτσι, με τις νεοσύστατες εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον τομέα της αυτοέκδοσης εξαλείφεται η περίπτωση της απόρριψης ενός έργου με συνέπεια να μην υπάρχει κάποιο φιλτράρισμα ποιότητας και επομένως να κυκλοφορούν έργα που έχουν σημαντικές ατέλειες ή σε αρκετές περιπτώσεις κανένα λόγο ύπαρξης πέρα από την ικανοποίηση του «εγώ» του συγγραφέα. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ακριβώς αυτό το συγγραφικό «εγώ» εκμεταλλεύονται αρκετές εταιρείες αυτοέκδοσης. Συνεπώς, χρειάζεται τεράστια προσοχή από τους φιλόδοξους συγγραφείς που θέλουν πάση θυσία να εκδώσουν το έργο τους. Πρέπει να εξετάσουν ενδελεχώς πολλά ζητήματα και να μην υποκύπτουν εύκολα στις υποσχέσεις μερικών εταιρειών αυτοέκδοσης που τάζουν ανέφικτα πράγματα και φουσκώνουν υπέρμετρα τις προσδοκίες τους.

Η εκδοτική βιομηχανία του βιβλίου βρίσκεται στην περιδίνηση σημαντικών μεταβολών μέσα σ’ ένα ρευστό και υβριδικό περιβάλλον. Ουδείς μπορεί να προδικάσει πότε αυτές θα καταλαγιάσουν και σε ποιο βαθμό θα μεταμορφώσουν το παραδοσιακό εκδοτικό πεδίο. Μολαταύτα, ιδίως η ηλεκτρονική αυτοέκδοση αποτελεί παγκοσμίως μια δυναμική εκδοτική πραγματικότητα που επηρεάζει όλους τους συντελεστές του βιβλίου. Λειτουργεί ως μια εναλλακτική μορφή δημιουργικότητας και επιχειρηματικότητας στον εκδοτικό χώρο προσφέροντας νέες ευκαιρίες κυρίως στους δημιουργούς-συγγραφείς αλλά και στους αναγνώστες καθώς μπορούν να έρθουν σε επαφή με συγγραφικά έργα που ενδεχομένως δεν θα τα εντόπιζαν με τον παραδοσιακό εκδοτικό τρόπο. Πιστεύω ακράδαντα ότι το πρωταρχικό κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα βιβλίο ως αξιόλογο – ικανοποιώντας το εκάστοτε αναγνωστικό γούστο – βασίζεται στο περιεχόμενο του ίδιου του έργου και δεν παίζει σημαντικό ρόλο το εκδοτικό μοντέλο που έχει επιλεχθεί. Το βιβλίο δεν παίρνει αξία από τον τρόπο που εκδόθηκε αλλά από το περιεχόμενό του και το ταλέντο του συγγραφέα.

ΠΗΓΗ: www.literature.gr

Σύνοψη

Είναι γεγονός πως με την αυτοέκδοση καθένας μπορεί να εκδώσει ένα βιβλίο. Η αγορά φορτώνεται συνεχώς και η επιλογή για τον αναγνώστη καθίσταται ολοένα και πιο δύσκολη. Η ευθύνη για αξιόλογες εκδοτικές προτάσεις ανήκει πρωτίστως σε όσους εμπλέκονται ενεργά στον εκδοτικό κλάδο: εκδότες, επιμελητές, κριτικούς, Μ.Μ.Ε. καθώς όσα περισσότερα βιβλία – «εκδοτικές βόμβες» με εντελώς αβέβαιο περιεχόμενο σκάνε στα χέρια ανυποψίαστων αναγνωστών τόσο περισσότερο θα τους αποθαρρύνουν από το να γίνουν συστηματικοί αναγνώστες οδηγώντας κατ’ επέκταση το βιβλίο σε ακόμα μεγαλύτερη απαξίωση ιδιαίτερα στη χώρα μας. Τελικά, θα λέγαμε πως εύλογα αναδύεται το εξής ερώτημα: μπορούμε να περιμένουμε μέσα από το μοντέλο της αυτοέκδοσης να αναδυθούν έργα που θα μείνουν διαχρονικά, θα γίνουν σημεία αναφοράς για το κάθε είδος – λογοτεχνικό ή μη – και θα αξίζουν τον χρόνο και τα χρήματα των αναγνωστών; Η απάντηση αναμένεται με ενδιαφέρον και θα έρθει με την πάροδο του χρόνου. Άλλωστε, όπως συμβαίνει και με τα βιβλία που κυκλοφορούν μέσω των παραδοσιακών εκδοτών τελικοί κριτές είναι ο χρόνος και οι αναγνώστες, οι διαχρονικές δυνάμεις του καλού βιβλίου.